Ból jest nieprzyjemnym, czuciowym i emocjonalnym doznaniem towarzyszącym już istniejącemu lub potencjalnie zagrażającemu uszkodzeniu tkanek, albo też jedynie odnoszone do takiego uszkodzenia [1]. Definicja ta podkreśla biologiczną i symptomatologiczną funkcję bólu w ustroju. Ból jest zarówno doznaniem czuciowym, związanym z działaniem bodźca uszkadzającego, jak i spostrzeżeniem powstającym w oparciu o psychiczną interpretację zachodzących zjawisk, zmodyfikowanym przez wcześniejsze doświadczenia i psychosomatyczne uwarunkowania. Ból jest wywoływany przez zagrożenie uszkodzeniem, uszkodzenie lub chorobę skóry, tkanki podskórnej, głęboko położonych struktur somatycznych, skurcz mięśni szkieletowych i gładkich oraz choroby lub zaburzenie funkcji narządów trzewnych. Ból może powstawać także w przebiegu uszkodzeń lub chorób układu nerwowego.

Ostry ból pełni przede wszystkim funkcję ostrzegającą i ochronną. Ostry przemijający ból fizjologiczny (wywołany przez bodziec nie uszkadzający tkanek) pojawia się np. przy dotknięciu gorącego przedmiotu. Ból powoduje wówczas natychmiastową reakcję polegającą na usunięciu ręki. Natomiast w przypadku urazów obejmujących głębokie struktury somatyczne (skręcenia, złamania) towarzyszący im ból wymusza ograniczenie aktywności, a towarzysząca bólowi nadwrażliwość dodatkowo eliminuje wszelkie kontakty, przez co zmniejsza się potencjalne ryzyko dalszego uszkodzenia lub nasilenia zmian patofizjologicznych.

Ostry ból, występujący w czasie uszkodzenia lub choroby, inicjuje segmentarną i ponadsegmentarną odpowiedź ośrodkowego układu nerwowego (OUN), która pomaga utrzymać ustrojowi homeostazę w okresie rozwoju procesu patologicznego.

Ból może powstawać zarówno w wyniku podrażnienia receptorów bólowych – nocyceptorów (ból receptorowy), jak i w następstwie uszkodzenia struktur układu nerwowego (ból niereceptorowy – neuropatyczny). Może pojawiać się także bez towarzyszącego uszkodzenia tkanek, jednakże przez chorego jest odnoszony do takiego uszkodzenia (ból niereceptorowy – psychogenny). Z uwagi na rodzaj bodźca wywołującego stymulację nocyceptywną rozróżnia się ból fizjologiczny, który pojawia się podczas działania bodźca nocyceptywnego nie powodujacego uszkodzenia tkanek. Natomiast w przypadku uszkodzenia tkanek bólowi towarzyszy pojawienie się nadwrażliwości związanej ze zmianą właściwości i wrażliwości pierwotnych zakończeń nerwowych. Jest to tzw. obwodowa sensytyzacja, polegająca na tym, że nocyceptory, będące receptorami o wysokim progu pobudliwości, stają się receptorami o niskim progu pobudliwości. Podobne zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym określane są mianem ośrodkowej sensytyzacji. Ten rodzaj stymulacji bólowej, charakterystyczny m.in. dla bólu pooperacyjnego lub pourazowego, nazwano bólem klinicznym [1, 2, 3, 4].

U chorych z bólem przewlekłym nie obserwuje się charakterystycznego dla ostrego bólu pobudzenia układu współczulnego i wewnątrzwydzielniczego. W miejsce pobudzenia psychicznego i niepokoju pojawia się depresyjny nastrój, nadmierna drażliwość i zdenerwowanie. Wielu badaczy określa ból przewlekły jako chorobę samą w sobie, wymagającą wielokierunkowego postępowania, również w poradni leczenia bólu [4, 5, 6].

Ból neuropatyczny jest rodzajem bólu patologicznego. Jest to ból zainicjowany lub spowodowany pierwotnym uszkodzeniem układu nerwowego. Definicja obejmuje różnorodne zespoły bólowe, które nie posiadają wspólnej przyczyny, ani umiejscowienia [6].

Cechy charakterystyczne bólu neuropatycznego:

samoistny, najczęściej parzący – bodźce zewnętrzne mają niewielki wpływ na jego nasilenie;
napadowy – przeszywający, promieniujący; może występować samoistnie lub po podrażnieniu;
alodynia – ból prowokowany przez słabe bodźce mechaniczne;
hiperalgezja – nadwrażliwość na bodźce mechaniczne i termiczne;
hipoestezja – niedoczulica w obszarze zaopatrywanym przez uszkodzony nerw;
hiperpatia – nadwrażliwość na podrażnienie powtarzającymi się podprogowymi bodźcami zewnętrznymi; występuje z opóźnieniem i utrzymuje się po ustaniu drażnienia [4, 6, 7].

W niektórych zespołach bólu neuropatycznego obserwuje się nasilenie dolegliwości spowodowane pobudzeniem układu współczulnego.

Ból układu narządu ruchu

Ból należy do podstawowych objawów chorób układu narządu ruchu. Szczególną jego postacią jest ból wszechogarniający (total pain), który może występować w reumatoidalnym zapaleniu stawów (RZS). Najczęstszą przyczyną bólu u osób powyżej 65 roku życia jest choroba zwyrodnieniowa stawów (ChZS). Natomiast u osób w wieku średnim jest nią reumatoidalne zapalenie stawów. W wieku rozwojowym przyczyną bólu jest przewlekłe młodzieńcze zapalenie stawów i gorączka reumatyczna [8].

Ból pooperacyjny

Nie ma wątpliwości, co do tego, że zabiegi operacyjne są bolesne i stanowią duże obciążenie psychiczne dla pacjenta. Uśpienie i znieczulenie w trakcie zabiegu, to normalna procedura należąca do anestezjologa. Jednakże po wykonaniu zabiegu ból może być nadal tak silny, że wymaga podawania środków przeciwbólowych.

Ból okołooperacyjny

Ból może być bardzo silny zarówno przed, jak i po zabiegu operacyjnym. W takich przypadkach leki przeciwbólowe są niezbędne w celu polepszenia jakości życia chorego. Pacjenci oczekujący na zabiegi często domagają się środków przeciwbólowych. Po operacji, stosowanie takich leków umożliwia choremu powrót do normalnej aktywności życiowej. Pacjenci, u których ograniczono dolegliwości bólowe przed zabiegiem, potrzebują znacznie mniej środków przeciwbólowych po jego przeprowadzeniu i szybciej wracają do zdrowia.

Bóle głowy

Większość ludzi doznaje bólów głowy, które najczęściej zdarzają się sporadycznie, ale u niektórych osób nawracają one wielokrotnie albo też mogą występować codziennie. Uważa się, że ponad 90% dorosłej populacji doznaje bólów głowy przynajmniej kilka razy w roku, a około 20% miewa je często, 2% cierpi na bóle codziennie. Nowoczesne klasyfikacje wyróżniają blisko 100 różnych odmian bólu głowy, ale większość z nich występuje rzadko [9].

Migrena jest chorobą bardzo rozpowszechnioną i cierpi na nią około 10–15% populacji. Większość nie zgłasza się do lekarza, ale osoby, u których bóle migrenowe są częste i ciężkie, potrzebują pomocy lekarskiej. Napady migrenowe występują z różną częstością: od pojedynczych w roku, do kilku lub więcej w miesiącu, a trwają od kilku godzin do kilku dni. Również ich nasilenie bywa rozmaite, co pozwala wyróżnić napady lekkie (zdolność do pracy pozostaje tylko nieco ograniczona), średnio ciężkie (wyraźnie ograniczona sprawność) i ciężkie, w których pacjent musi pozostawać w łóżku, trudno mu się nawet obsłużyć. Migrena występuje około 4. razy częściej u kobiet, nierzadko rodzinnie, a zaczyna się wielokrotnie już w dzieciństwie albo w młodości [10, 11, 12].

Wyzwaniem dla lekarza, który się styka z migreną jest zwalczenie bólu, a co za tym idzie poprawa jakości życia pacjenta.

Ból w ostrej kolce nerkowej

Ból towarzyszący kolce nerkowej należy do jednego z najsilniejszych bólów, jest porównywany z bólem porodowym. Zlokalizowany jest w okolicy lędźwiowej prawej lub lewej, może jednak promieniować do pachwiny i narządów płciowych zewnętrznych. Najczęstszą przyczyną kolki nerkowej jest kamica układu moczowego, zapalenie układu moczowego, a nawet nowotwór. Postępowanie terapeutyczne w napadzie kolki nerkowej polega na podawaniu leków przeciwbólowych, rozkurczowych i antybiotyków, jeśli doszło do zakażenia dróg moczowych. Leki przeciwbólowe mogą być podawane drogą doustną, ale w przypadku wymiotów lepiej jest podawać je drogą pozajelitową [13].

Ból dolnego odcinka kręgosłupa

Jedną z najczęściej spotykanych w praktyce lekarskiej klinicznych postaci bólu jest ból pochodzenia kręgosłupowego, a w szczególności ból w jego dolnym odcinku. Szacuje się, że ból krzyża odczuwa przynajmniej raz w życiu około 80% ludzi, a dla wielu ludzi jest chorobą nękającą przez całe życie.

Podsumowanie

Ostry ból charakteryzuje się nagłym wystąpieniem, określoną przyczyną i towarzyszy mu pobudzenie autonomicznego układu nerwowego z przyspieszeniem akcji serca, wzrostem ciśnienia tętniczego i lękiem. W wielu chorobach ostry ból, oprócz tak ewidentnych przyczyn jak urazy mechaniczne czy termiczne, występuje również w ostrych stadiach procesu zapalnego niezależnie od etiologii.

Piśmiennictwo:

1. Wordliczek J., Kuś M.: Ból ostry w praktyce lekarskiej. (w:) Ból i jego leczenie. Dobrogowski J. i wsp. (red.) Warszawa PWN-Springer Verlag, 1996: 146-164.
2. Wordliczek J.: Ból receptorowy – patofizjologia i możliwości terapeutycznego oddziaływania. Med. Sci. Rev. Anestezjologia 1996, 1: 5-21.
3. Wordliczek J., Dobrogowski J.: Ból ostry. Medyczne Centrum Kształcenia Podyplomowego, Kraków 2002.
4. Dobrogowski J., Wordliczek J.: Ból ostry, ból przewlekły. Przegl. Urol. 2003, 5: 48-56.
5. Dobrogowski J.: Patomechanizm bólu przewlekłego, (w:) Medycyna bólu Dobrogowski J., Wordliczek J. (red.) Warszawa 2004: 38-48.
6. Rowbotham M.C. i wsp.: Recent developments in the Treatment of Neuropathic Pain, w: Proceedings of the 9th World Congress on Pain, Progress in Pain Research and Management, edited by Devor M., Rowbotham M. C., Wiesenfeld-Hallin Z. IASP Press, Seattle 2000, 16: 833.
7. Wolf C.J. i wsp.: Neuropathic pain: aethiology, symptoms, mechanizms, and manamegent. Lancet 1999, 353:1959.
8. Szechiński J.: Ból w chorobach reumatycznych. (w:) Medycyna bólu. (red.) Dobrogowski J., Wordliczek J. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004: 296-309.
9. The International Classification of Headache Disorders. 2nd Edition. Cephalalgia 2004, 24, (suppl. 1): 1-160 [polskie tłumaczenie: Neurol Neurochr Pol 2006; 40 (supl. 1): 1-154].
10. Lance JW, Goadsby PJ. Bóle głowy – patofizjologia i leczenie. DW Publ. Company, Cleveland – Szczecin 1999.
11. Prusiński A. Bóle głowy. Krótkie kompendium. Termedia, Poznań 2005.
12. Stępień A. Bóle głowy. Wyd. Czelej, Lublin 2004.
13. Muszyńska A., Steciwo A.: Najczęstsze ostre dolegliwości bólowe w jamie brzusznej. Terapia 2007; 12 (203).